Είναι συνηθισμένο να βαφτίζουμε μια συμπεριφορά αντι-κοινωνική και ενάντια στο συλλογικό καλό, όμως σχεδόν ποτέ δεν μιλάμε για μια «αντι-προσωπική» συμπεριφορά του κοινωνικού συνόλου προς το άτομο! Η πλειοψηφία των κοινωνιών, ανεξαρτήτου μεγέθους έχουν στηριχθεί στον έλεγχο και στην προσπάθεια για εξάλειψη ή καταπίεση της επιθετικής συμπεριφοράς. Τα συνήθη αποτελέσματα από αυτήν την προσπάθεια είναι είτε μια παθητική και απαθής στάση ζωής, είτε μια ανεξέλεγκτη αντιδραστική επιθετικότητα εκδηλούμενη σε διάφορες μορφές βίας. Όμως τι είναι η επιθετική συμπεριφορά και για ποιο λόγο υπάρχει στον κόσμο; Τι εξυπηρετεί; Είναι φυσιολογική, είναι αφύσικη; Γεννιέται μαζί με τον άνθρωπο, μαθαίνεται ως κοινωνική συμπεριφορά; Η ενέργεια της επιθετικής συμπεριφοράς συχνά αναφέρεται ως ορμή. Προέρχεται από την βίωση ματαίωσης ως προς μια επιθυμία, ως προς ένα αντικείμενο. Η ματαίωση προκαλεί θυμό ή ενόχληση και ο θυμός φέρει μαζί του εν δυνάμει επιθετικά στοιχεία, την τάση για αφανισμό, για καταστροφή ή για δράση. Το άτομο επιθυμεί, είτε στην πραγματική είτε στην φαντασιωτική πραγματικότητα, να εξαφανίσει το αντικείμενο που του προκαλεί ματαίωση, να το κάνει να μην υπάρχει. Μέσα από την βίωση του θυμού το άτομο αντιλαμβάνεται τι του είναι θρεπτικό και τι ενοχλεί το σύστημά του, άρα τοξικό για την υγεία και την ισορροπία του. Και όπως η ουρά του αλόγου που αντιλαμβάνεται την αλογόμυγα και κουνιέται για την ξεφορτωθεί, έτσι και ο θυμός βοηθάει το άτομο να δράσει, ώστε να ξεφορτωθεί το μη θρεπτικό συναίσθημα ή βίωμα που προκλήθηκε από το απειλητικό ερέθισμα. Επίσης, υπάρχουν περιστάσεις που η απειλή είναι άμεση και η επιθετικότητα έρχεται ως άμεση και παρορμητική αντίδραση σε αυτήν ως μέσο επιβίωσης, αλλά και περιπτώσεις όπως για παράδειγμα σε συνθήκες πολέμου όπου η επιθετικότητα παίρνει την μορφή μιας πιο συνειδητής ή μεθοδευμένης αμυντικής δράσης, με τον σχεδιασμό της καταστροφής του αντιπάλου. Η ανάλυση της λέξης επί-θεση (επί –θεσις: τοποθέτησις επί άλλου) πέρα από την έννοια της εχθρικής πράξης, έχει και την έννοια της προσθήκης ή της εφαρμογής, υπονοώντας την δυνατότητα κάποιου να επενεργεί πάνω στο περιβάλλον του και άρα να μπορεί να το διαχειρίζεται. Ακόμη, συχνά γίνεται αναφορά στην συγγένεια της επιθετικότητας με την σεξουαλική ορμή… το δάγκωμα με το φιλί είναι πολύ κοντά! Η ψυχανάλυση απέδωσε μεγάλη σημασία στην επιθετικότητα εκ παραλλήλου με την σεξουαλικότητα (και το παιχνίδι της ένωσης και του αποχωρισμού μεταξύ τους) για την ανάπτυξη ενός ανθρώπου από τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Φαίνεται, λοιπόν, η επιθετικότητα να έχει σχέση με μια ορμή ζωτικής σημασίας, παρότι έχει συνδεθεί με καταστρεπτικά αποτελέσματα και με πρόκληση πόνου.
Η ιδέα βέβαια ότι οι δυνάμεις της καταστροφής είναι στενά συνδεδεμένες με τις δυνάμεις της ζωής δεν είναι καινούργια. Ακόμη και το όνομα του πατέρα των Θεών με τις δύο βασικές μορφές που εμφανίζεται (Δίας και Ζεύς) υποδηλώνει τις ποιότητες του ΔΙΑχωρισμού και της σύΖΕΥξης (όλο μαζί ΔΙΑ – ΖΕΥξη), όπου η καταστροφή ακολουθείται από μια ένωση των στοιχείων σε μια νέα οργάνωση, οδηγώντας, έτσι, σε εξέλιξη και δημιουργία. Οι κεραυνοί και η καταιγίδα μετατρέπουν το χώμα σε εύφορη γη για να ανθίσουν και να καρπίσουν οι σπόροι…
Θυμάμαι σε μια δουλειά που είχε κάνει πελάτισσά μου, η οποία παρουσίαζε δυσκολία στο να εκφράσει την επιθετικότητά της και να υπερασπιστεί/ικανοποιήσει κάποιες ανάγκες της, είχε καταδείξει με μεγάλη καθαρότητα αυτήν την διαδικασία έκφρασης της επιθετικότητας, της καταστροφής, της διάλυσης και εν τέλει της σύνθεσης και της δημιουργίας. Πειραματιζόμενη με τον πηλό και εκφράζοντας την μη ικανοποίηση και την παθητική στάση της ως σε προς κάποιες περιστάσεις που αντιμετώπιζε εκείνη την στιγμή στη ζωή της, έφτιαξε αρχικά ένα άσχημο και δυσαρμονικό για εκείνην αντικείμενο. Κατέληξε στην συνέχεια να το κομματιάζει με σθένος και μεγάλη απόλαυση σε μικρά-μικρά κομματάκια, όπου έπειτα από όλη αυτήν την καθαρτική διεργασία και έχοντας νιώσει ηρεμία και ανακούφιση, είχε πλέον την διάθεση να ξανασυνθέσει τα κομματάκια σε μια νέα πλήρη και συνειδητή μορφή φτιάχνοντας ένα όμορφο και λείο βάζο που το κοιτούσε με θαυμασμό και ευχαρίστηση. Η όλη διεργασία φάνηκε να είναι εξαιρετικά αναζωογονητική εμπειρία για εκείνην, έχοντας κατά την ολοκλήρωσή της ένα πλατύ χαμόγελο και μια ζωηρή, παιχνιδιάρικη διάθεση.
Επομένως, είναι η επιθετικότητα που χωρίζει και καταστρέφει ή ο τρόπος που κάποιος την διοχετεύει και την αξιοποιεί; Εδώ, έρχεται η επίδραση της κοινωνίας και της κοινωνικής μάθησης. Προσπαθώντας να προστατευεί η κοινωνία από τυχόν αρνητικά αποτελέσματα του θυμού και της επιθετικότητας, επιδιώκει τον έλεγχο και την καταστολή της από τα πρώτα βήματα ενός ανθρώπου στην ζωή. Μαθαίνοντας, ωστόσο να καταπιέζει και να καταστέλλει κάποιος την επιθετικότητα, φαίνεται όλη αυτή η ορμή να οδηγεί σε διαστρεβλωμένες εκφράσεις της: καταστροφική συμπεριφορά είτε για το ίδιο το άτομο (παθητική στάση, έλλειψη δημιουργικότητας και όρεξης για ζωή, νευρώσεις, εξαρτητικές συμπεριφορές, μαζοχιστικές συμπεριφορές κ.ο.κ.) ή σε καταστροφικές συμπεριφορές για τους άλλους και την κοινωνία συνολικά, όταν αυτή βγαίνει ως ανεξέλεγκτη εκτόνωση ή ως συσσωρευμένος θυμός, ως έλλειψη ενσυναίσθησης/ενδιαφέροντος για τους άλλους και ως απαξίωση της ζωής (π.χ. βίαιες αντιδράσεις, καταστροφές, πρόκληση βλάβης σε άλλους, σαδιστικές συμπεριφορές). Και έτσι, ενώ επιδιώκεται η αποφυγή της καταστροφής, το «μη θυμώνεις» οδηγεί σε ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα, καθώς δεν δίνει μια κατάλληλη διέξοδο στο συναίσθημα του θυμού και στην ορμή της επιθετικότητας που ήδη έχει πυροδοτηθεί και η ζέση της παρακινεί για δράση.
Ο Osho (στο «Μεταμόρφωσε τον θυμό σου») λέει ότι αν δεν στρέψεις τον θυμό σε κάποιον άλλο, δεν επιδιώξεις τον πόνο, την καταστροφή ή την εξαφάνισή του, μπορείς να στρέψεις την επιθετική δράση σε ένα ουδέτερο ερέθισμα (π.χ. ένα μαξιλάρι, περπάτημα γύρω από το σπίτι κ.ο.κ.). Μπορείς, έπειτα, να σταθείς να ζήσεις και να παρατηρήσεις την «καταιγίδα» του συναισθήματος, τους κεραυνούς και τις αστραπές του, τις ποιότητές του και τι προκάλεσε τα σύννεφά της (π.χ. μια άδικη κριτική, μια προσβολή ή μια κακή μεταχείριση και πώς αυτή σε επηρεάζει και τον πόνο που την συνοδεύει), καθώς επίσης και να αισθανθείς τον ηλεκτρισμό του, κατανοώντας ότι ανεξάρτητα από το ερέθισμα που το προκάλεσε η ενέργεια αυτή είναι δική σου και δεν ανήκει σε κάποιον άλλο. Με αυτόν τον τρόπο εκτονώνεις την ενέργειά σου αβλαβώς, μπαίνεις στην θέση του παρατηρητή και παίρνεις απόσταση, αποταυτίζοντας την ύπαρξή σου από την ζεστή ηλεκτρισμένη συνθήκη του θυμού. Τότε, αυτή γίνεται μια μεταμορφωτική εμπειρία: ο θυμός σου σου έχει μάθει περισσότερα πράγματα για σένα και την κατάσταση και έχοντας πλέον μεγαλύτερη κατανόηση και απόσταση, ο ηλεκτρισμός και η ζέστη σιγά-σιγά δίνουν την θέση τους στο δροσερό συναίσθημα της συμπόνιας (και για τον εαυτό και για τους άλλους). Αντίστοιχα, οι Perls Hefferline & Goodman (στο Gestalt Therapy) αναφέρουν ότι όταν δεν καταπιέζεται η επιθυμία και το άτομο νιώθει ότι παρά το απειλητικό ερέθισμα είναι δυνατό και ασφαλές, τότε ο θυμός και η επιθετικότητα μεταμορφώνονται σε αγάπη.
Επομένως, ο θυμός και η επιθετικότητα είναι εργαλεία για να αναγνωρίσουμε τι δεν μας πάει καλά και αναλόγως να αναλάβουμε δράση και να προστατευτούμε, και μέσα από την κατάλληλη κοινωνική μάθηση μπορεί η δράση που θα αναλάβουμε να μην είναι ούτε αντι-κοινωνική, αλλά ούτε και «αντι-προσωπική». Μπορεί, όμως, να επιτρέπει την έκφραση του θυμού και της επιθετικότητας, με τρόπο αβλαβή για το άτομο ή τους άλλους, με τρόπο που αυξάνει την κατανόηση και την ενσυναίσθηση και με σκοπό την ένωση και όχι τον διαχωρισμό.
Μπορεί, άρα, η επιθετικότητα να ειδωθεί και ως τρόπος επικοινωνίας με το περιβάλλον. Ιδίως, στα παιδιά που πολλές φορές αυτό που τους ενοχλεί δεν μπορούν να το εκφράσουν με λόγια, γιατί δεν έχουν ακόμη αναπτύξει αυτή την δεξιότητα. Όταν ένα παιδί επιτίθεται είναι μια αφορμή για να κατανοήσουμε ποια είναι τα σύννεφα που φτιάχνουν την δική του καταιγίδα. Μήπως αισθάνεται ότι χρειάζεται περισσότερη αναγνώριση ως προς το ίδιο ή τις ανάγκες του; Μήπως υπάρχουν αλλαγές, γεγονότα, πιέσεις ή συναισθήματα που πλανώνται θολά στον περιβάλλοντα χώρο και που του προκαλούν σύγχυση, καθώς δεν μπορεί να τα ονομάσει και να τα διαχειριστεί; Και σε αυτήν την περίπτωση, αν δεν παραμείνεις στην αρνητική συμπεριφορά και στην προσπάθεια για καταστολή της, αλλά σταθείς στον θυμό του παιδιού (και στον δικό σου που αυτός διεγείρει) και επιδιώξεις να κατανοήσεις την κατάσταση από διάφορες πλευρές, το πιο πιθανό είναι να γευτείς μια αυθεντική και αποκαλυπτική συνάντηση με τον κόσμο του παιδιού και τον δικό σου. Έρευνες έχουν δείξει ότι τα παιδιά που εμφανίζονται ως πιο επιθετικά και εμπλέκονται σε διαδικασίες εκφοβισμού είναι και αυτά που έχουν μεγαλύτερη ανάγκη για επαφή και εκδήλωση αγάπης (Signe Whitson). Καθώς φαίνεται και πιο πάνω, αλλά και όπως συχνά ακούγεται αγάπη και μίσος πάνε μαζί… ή, διαφορετικά, η πιο συχνή ανάγκη πίσω από την επίθεση είναι η σύνδεση και η επαφή.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Gestalt Therapy, Frederick Perls, Ralph Hefferline, Paul Goodman
Maternity: Coming Face to Face with your own Shadow, Laura Gutman
Μεταμόρφωσε τον θυμό σου, Osho
8 Λύσεις Κλειδιά για να μπει Τέλος στο Bullying, Signe Whitson
Οικογένεια χωρίς Χάος δεν γίνεται, Dr Jan-Uwe Rogge
Στέλλα Αργυρούδη Ψυχοθεραπεύτρια Gestalt – Εργασιακή Ψυχολόγος Ιδρύτρια του Γνωρίζω & Ορίζω: τον Εαυτό μου και την Σταδιοδρομία μου.
Πηγή: omorfizoi
